Klimaatverandering en tipping points: het is een duo dat je vaak terughoort. Ten eerste, waar hebben we het over als we het over 'het klimaat' hebben? Klimaatpsycholoog Jaap van der Stel omschrijft het zo:"Het klimaat gaat over de globale toestand van een reeks fysieke, biologische en sociale systemen die samen bepalend zijn voor het leven op aarde. Belangrijke systemen zijn bijvoorbeeld het regenwoud of het poolijs. Het klimaat gaat over de context waarbinnen ecosystemen wel of niet kunnen gedijen, en waarin meer of minder biodiversiteit bestaat. Het klimaat bepaalt ook hoe het weer zich ontwikkelt – of het voor mensen en dieren leefbaar is, of planten kunnen groeien en bloeien. Alle bij het klimaat betrokken systemen kunnen normaalgesproken wel tegen een stootje. Ze bevinden zich in een dynamisch evenwicht. Maar als de stress te groot wordt, kunnen ze kantelen in een nieuwe (voor het leven minder gunstige) toestand. En dat draai je niet meer terug."
Die kanteling wordt ook wel een 'tipping point' genoemd. Maar wat zijn tipping points nu precies? Klimaatpsycholoog Lieneke Knuyt gaf de volgende definitie:"Tipping points zijn momenten waarop veranderingen op sommige plekken in de wereld niet meer te stoppen zijn. Denk aan het smelten van ijsbergen op de noordpool, die steeds verder het water in zakken waardoor ze ook steeds sneller smelten. Of het ontdooien van de permafrost waar heel veel methaan (86x sterker dan CO2) in opgeslagen ligt. Het vrijkomen hiervan draagt ook weer bij aan de opwarming van de aarde en aan een nog snellere dooi."
Social tipping points
Interessant is dat tipping points ook binnen de sociale psychologie terugkomen, waar ze - jawel - social tipping points worden genoemd. Dit houdt in dat een nieuwe ontwikkeling, bijvoorbeeld een gedraging of een denkwijze, door een bepaald aantal mensen wordt aanvaard en in de praktijk wordt gebracht. Doordat deze zogenoemde 'vroege meerderheid' deze ontwikkeling omarmt, vindt er als het ware een drastische verandering in de sociale normen plaats. Lieneke geeft als voorbeeld de toename in het gebruik van de mobiele telefoon: "In 1994 hadden amper 30.000 mensen een smartphone wereldwijd, en inmiddels zijn dat er 4 miljard (de helft van de wereldbevolking). Hoe men in Nederland in 1998 hierover dacht, kun je zien in dit filmpje. En ditzelfde mechanisme zien we bij de adoptatie van zonnepanelen en de elektrische auto. Eerst de innovators, daarna volgen de early adoptors, en voordat je het weet krijgen de early en late majority last van FOMO (Fear of Missing Out) waardoor de verandering een vogelvlucht krijgt."
Bron: Innovatietheorie van Everett Rogers (Diffusion of innovations)
Diversiteit bij kantelingen
Concrete gedragingen en klimaatacties nemen de laatste decennia steeds meer toe in frequentie. Senior onderzoeker van transitie-onderzoeksinstituut Drift, Gijs Diercks, pleit voor diversiteit aan perspectieven binnen verschuivingen: het is van belang dat er binnen een coalitie mensen vanuit diverse hoeken aanwezig zijn. Dit zorgt ervoor dat het overkoepelende plan meer kans van slagen heeft. "Want een protest van de milieubeweging kunnen we makkelijk plaatsen, om vervolgens weer tot de orde van de dag over te gaan. Maar wanneer andere mensen vanuit andere hoeken zich er ook mee gaan bemoeien, zijn dit tekenen van een breder sentiment. Zij helpen het vraagstuk op een andere manier te framen, en brengen andere argumenten ter tafel." Het is dus van belang dat we vanuit verschillende partijen gaan samenwerken, omdat er zo meer bereikt kan worden.
Kantelen in de zorgsector
Jaap van der Stel kijkt specifiek naar de zorgsector. Volgens hem spelen zowel landelijke en stedelijke besturen als zorginstellingen en zorg- en welzijnsprofessionals een rol. De zorg kan ook volgens Gijs een belangrijke rol spelen bij het versnellen van positieve gedragsverandering. Zo schrijft hij: "Zorgen om persoonlijke gezondheid is voor velen een grotere motivator dan zorgen over toekomstige generaties. Daarnaast genieten zorgverleners een hoog vertrouwen in de samenleving: verplegers staan op plaats 1 in de vertrouwensindex, artsen op plaats 2. Een boodschap van hen zal eerder aankomen dan van een politicus. Tel daarbij op dat we in Nederland meer dan 1 miljoen van deze zorgverleners hebben, en je kunt je wel een inbeelding maken van de enorme transformatieve kracht van deze beroepsgroep."
Een waardevol initiatief is volgens Gijs dan ook de beweging Zorg voor Klimaat, een samenwerkingspartner van Stichting Klimaatpsychologie. Zorg voor Klimaat heeft als doel om klimaat en gezondheid te laten integreren binnen het onderwijs, de zorg en het overheidsbeleid. Hun petitie is met veel positieve reacties ontvangen. Het is belangrijk dat de zorg op veel plekken in gesprek gaat over klimaatverandering. "Niet alleen over de verduurzaming van de zorg, maar juist ook over de grote gezondheidsgevolgen van klimaatverandering, en dat klimaatactie cruciaal is om te voorkomen dat de patiënt in de spreekkamer of ziekenhuis beland. Want de stem van de zorgverlener heeft enorme impact en kan echt het verschil maken." Op allerlei manieren spelen zorgprofessionals, waaronder psychologen, een cruciale rol om klimaatactie, duurzaam gedrag en klimaatbeleid mainstream te maken. En de kanteling in de samenleving de versnellen.
Gedragsverandering wordt systeemverandering
Wij als burger dragen natuurlijk zelf ook bij aan het tegengaan van klimaatverandering. Veel van ons gedrag, bijvoorbeeld vleesconsumptie en benzinegebruik, heeft een negatieve impact op de aarde. Het is dus essentieel dat gedragsverandering zoveel mogelijk wordt gestimuleerd - en dit is waar het social tipping point om de hoek komt kijken. Een voorbeeld van een gedraging waar dit effect al duidelijk te zien is, is de vleesconsumptie. Jaap schrijft hierover: "In het begin volgde slechts een klein groepje mensen de vegetarische norm. Het duurde jaren zonder noemenswaardig maatschappelijk effect. Totdat mensen erop werden geattendeerd dat de normen verschuiven. En dat is nu gaande." Het is hierbij cruciaal dat mensen sociale normen als dynamisch ervaren; alleen al het benoemen dat er een verandering gaande is, is al een stimulans zijn voor individuele gedragsverandering. Hierdoor kan de normverschuiving een vlucht nemen en niet meer te stoppen zijn: een social tipping point bereiken.
Lieneke vult aan: "Er is 15 á 18% van een populatie nodig om een kantelpunt te bereiken. En wanneer je bedenkt dat 75% van de Nederlands zich mogelijk zorgen maakt over klimaatverandering, zie je wat een enorme potentie er ligt om een maatschappelijk kantelpunt te bereiken. Grote veranderingen starten in kleine groepen. Zorg ervoor dat jij je uitspreekt; je zorgen en je ideeën. Naast jouw individuele acties (trein reizen, plantaardig eten of tweedehands spullen kopen), zit je waarschijnlijk in verschillende groepen; een sportclub, je werk, of een buurtvereniging. Want het feit dat gedrag besmettelijk is en we gewired zijn voor kuddegedrag, kun je zomaar inzetten om bij te dragen aan een Social Tipping Point. Want samen veranderen is de enige kans die ons nog rest."
Klimaatpsycholoog Femke Sleegers is oprichter van de Social Tipping Point Coalitie. Zij zegt: "wat ik heel belangrijk vind aan de social tipping points, is dat het handelingsperspectief biedt voor iedereen. Wij zetten allerlei tips en ideeën op een rij om zelf een social tipping point creator te worden. Elke moeder, elke leerling of student, elk lid van een sportvereniging en elke werknemer kan een social tipping point in gang zetten, vooral als je dat samen doet met gelijkgestemden binnen de school, sportclub of het bedrijf waar je werkt. Maar de grootste slag geslagen moet geslagen worden door de overheid; die kan met maatregelen het social tipping point versnellen."
Nu onze vraag aan jou: ga jij zorgen dat je bij de 15% van Nederland hoort die zich actief inzet voor het klimaat?
Bronnen: