Geschreven door Livia Brouwers
Het jaar is 2118. Lucht, grond en water zijn verder vervuild, soorten zijn verdwenen, er heerst schaarste en conflict. De rechtbank houdt zitting. Aangeklaagd wordt de mensheid uit 2025 – een moment in de geschiedenis dat de mens rapporten volschreef met de gevaren van de toenmalige koers op de toekomst, en toch doorging. De aanklagers verschijnen in de vorm van de natuur (een vogel, een boom, een gletsjer) of een nakomeling. De vraag is simpel en tegelijk onontkoombaar: waarom deed je in 2025 nauwelijks iets?
Dit is de setting van Rechtbank van de Toekomst, een samenwerking tussen Studio Tegenwind, Het Klimaattheater en de Universiteit Utrecht. Frank Goethals (Studio Tegenwind) vertelt klimaatpsycholoog Livia Brouwers over de missie waar ze mee bezig zijn: het verkleinen van de kloof tussen intentie en gedrag, tussen wat we weten over de klimaatcrisis, wat we vaak willen doen en wat we er feitelijk mee doen. Dat met een laagdrempelige maar impactvolle werkvorm.
Frank: “Droge rapporten en grafieken brengen de meerderheid van de mensen niet in beweging. Dat gaat met gevoel. Daarom moet de toekomst en de natuur een stem krijgen, zodat je je kan inleven. We bouwen zo aan ‘intergenerationele solidariteit’: het nu bereid zijn tot offers (zoals minder vliegen) uit solidariteit met al het leven in de toekomst. De Rechtbank van de Toekomst is dus vooral een wake – up call: dit staat er op het spel als we samen te weinig doen. We mikken er op dat deelnemers vanuit deze bewustwording meer gaan doen om de klimaatcrisis te bestrijden.”
Waarom een rechtbank?
De keuze voor een rechtbank is bewust. De vorm is voor iedereen herkenbaar en roept direct een structuur op. De rechter opent de zitting, de advocaten en aanklagers nemen hun positie in, de hamerslag maakt indruk. “De aanklacht komt uit de toekomst,” vertelt Frank, “een toekomst die ver genoeg is om beelden nog open in te vullen maar nog zo dichtbij dat onze kinderen of kleinkinderen nog leven. Dat raakt. Ineens voel je als beklaagde: hier heb ik iets uit te leggen. Waarom deed ik nauwelijks iets in 2025?”
De aanklacht komt uit de toekomst, een toekomst die ver genoeg is om beelden nog open in te vullen maar nog zo dichtbij dat onze kinderen of kleinkinderen nog leven.
Frank Goethals
Deelnemers worden verdeeld in rollen: de aanklager uit de toekomst (als stem van de natuur of een nakomeling), de beklaagden uit het heden (burger, de staat, bedrijfsleven), en een jury die moet oordelen. Ze worden daarbij ondersteund door een rechter en twee advocaten, gespeeld door acteurs. Het is hun rol om structuur neer te zetten en de deelnemers brengen zelf de inhoud. Het is daarmee iedere keer een unieke zitting met een uniek vonnis, bepaald door de deelnemers zelf.
Psychologisch perspectief
Rechtbank van de Toekomst is geen toneelstuk, maar een psychologische interventie. Het werkt op emoties die normaal gesproken buiten een beleidsdebat blijven.
Mensen die zich al verbonden voelen met de klimaatcrisis ervaren de zitting soms als therapeutisch. “Het boos mogen worden, en merken dat er echt naar geluisterd wordt. Dat kan heilzaam zijn,” aldus Frank. Voor anderen, die de crisis abstracter beleven, wordt het plots tastbaar. De rollen maken dat je niet weg kunt kijken. En tastbaarheid is nodig om in beweging te kunnen komen.
Het spel legt allerlei psychologische mechanismen bloot, zoals cognitieve dissonantie (je gedrag strookt niet met je overtuigingen), dat we allemaal overtuigingen hebben die ons kunnen belemmeren, en het besef dat je onderdeel bent van een systeem. Frank: “Durven luisteren vraagt oefening. Theater geeft die oefenruimte. Omdat je in een rol stapt, word je even ont-schuldigd. Je mag spreken, boos zijn, of je juist verdedigen en ondertussen ontdek je als beklaagde hoe complex de werkelijkheid is. Het inleven in een aanklager kan je het besef brengen wat een onrecht de toekomst wordt aangedaan.”
Opvallend is dat er naast confrontatie ook zachtheid ontstaat. Deelnemers (h)erkennen dat anderen niet per definitie bewust kwaadwillend zijn, maar vastzitten in economische of sociale structuren. Zo opent de werkvorm ruimte voor empathie, zonder dat de urgentie verdwijnt.
Groepsdynamiek en onverwachte uitkomsten
Een kernonderdeel van de zitting is de uitspraak van de jury. Soms blijft het binnen het bekende, “de burger moet zich meer inspannen”. Maar ook radicalere oordelen komen naar boven, zoals “De mens mag nooit meer iets besluiten zonder inspraak van de natuur”. In de nagesprekken maken deelnemers vaak mooie linken met bestaande bewegingen zoals ‘rechten voor de natuur’ en in het strafrecht de term ‘ ecocide’.
Er kunnen radicalere oordelen naar boven komen, zoals: ‘de mens mag nooit meer iets besluiten zonder inspraak van de natuur’.
Frank Goethals
Dit soort uitspraken verschuiven het gesprek. Niet langer alleen over consumptiegedrag of zonnepanelen, maar over rollen als werknemer, kiezer, activist. Frank: “Mooi is als mensen voelen dat ze verschillende rollen vervullen en dat ze in elk van die rollen impact hebben. Dan wordt de vraag niet alleen: wat koop ik, maar ook: wat beslis ik, waar spreek ik me over uit?”
De groepsdynamiek maakt de urgentie voelbaar. In de rechtszaal wijzen mensen naar elkaar; burgers naar bedrijven, bedrijven naar de overheid. Die klassieke dynamiek legt bloot hoe systemen op slot raken. En dat inzicht kan confronteren, maar ook activeren. Frank: “Het laat zien dat het niet klopt dat je alleen naar de ander wijst, en jezelf volledig vrijpleit. Alle entiteiten moeten koers wijzigen, maar kunnen dat niet alleen. In het nagesprek vertaalt zich dat door naar concreet handelen: wat kan ik dan doen? Wat verwacht ik van de overheid, welke rol speelt mijn werkgever?”
Onderwijs en jongere generaties
De werkvorm blijkt ook goed te werken in een onderwijscontext. Op een middelbare school in Den Haag speelden leerlingen uit alle jaarlagen gezamenlijk de rechtbank na. De rituelen maakten indruk en gaven meteen een goede structuur aan de bijeenkomst. Er ontstond een mooi debat.
“Ze gingen echt de diepte in,” vertelt Frank. “Over wat onrecht eigenlijk is. Over het waarom van een ‘boze toekomst’. Voor jongeren wordt de abstracte crisis ineens iets wat hen persoonlijk raakt.”
Op een middelbare school in Den Haag speelden leerlingen uit alle jaarlagen gezamenlijk de rechtbank na. Voor jongeren wordt de abstracte crisis zo ineens iets wat hen persoonlijk raakt.
Frank Goethals
Ook in het hoger onderwijs krijgt het al een plek, bijvoorbeeld in het curriculum van de Hotelschool Den Haag. Hier past het heel goed bij belangrijke kernvaardigheden als kritisch denken en het verkennen van meerdere perspectieven. Toekomstdenken als cruciale skill. “We brengen de wetenschap in de klas en laten de leerlingen er zelf op kauwen. Door er een rollenspel van te maken, komt er ruimte voor dialoog en reflectie”, aldus Frank.
Wetenschappelijke samenwerking
Vanaf het begin is de Universiteit Utrecht betrokken bij de Rechtbank van de Toekomst. Samen met de vakgroep Bestuurskunde, specialisatie Toekomstdenken (‘futuring’) wordt onderzocht hoe dit soort interventies invloed hebben op vertrouwen in instituties en op bereidheid tot gedragsverandering.
Recent kreeg het project een mooie subsidie van de Nederlandse Wetenschapsagenda (NWA) om anderhalf jaar lang systematisch onderzoek te doen. Dat betekent veel sessies spelen, effecten meten, en vervolgens terug naar de tekentafel om de werkvorm te verfijnen.
Frank: “We willen echt weten of mensen na afloop meer intentie hebben tot gedragsverandering. Misschien dat iemand als werknemer met zijn leidinggevende in gesprek gaat, of als kiezer groener stemt. Het zijn die kleine verschuivingen die opgeteld verschil maken.”
Van dystopie naar utopie
Tot nu toe speelt de rechtbank vanuit een dystopisch scenario door te stellen dat het is misgegaan; de toekomst klaagt ons aan. Die confrontatie werkt verbeeldend, krachtig, maar heeft ook grenzen. Daarom wordt er ook gedacht aan een variant waarin het scenario juist positief is: stel dat het in 2118 wél is gelukt. Een groenere, rechtvaardigere wereld. De vraag wordt dan: wat heeft daaraan bijgedragen?
Frank: “Angst kan ook blokkeren, verlammen. Mensen gaan vaak sneller bewegen vanuit een lonkend perspectief. Dan flip je het verhaal: in plaats van schuld zoek je naar inspiratie, naar mogelijkheden. De wetenschappelijk geraamde gevolgen van onze huidige koers tekent een dystopische toekomst. Die kan een krachtige wake-up call vormen en een gespreksstarter zijn. Maar het lonkende perspectief kan ook vanuit actieve hoop veel in beweging zetten. We gaan dat op een wetenschappelijke manier onderzoeken door ze als twee gelijkwaardige varianten te ontwikkelen en te meten wat het doet met deelnemers.”
Hoe dit dramaturgisch het best vorm krijgt, wordt de komende maanden bepaald in creative maaksessies met het team van theatermakers, ontwerpers en onderzoekers. De ambitie is recht te doen aan zowel de urgentie als de hoop.
Theater als interventie
Wat maakt theater geschikt voor dit soort vraagstukken? Frank noemt het een ‘theaterervaring light’: geen voorstelling, maar een veilige structuur waarin mensen spelenderwijs een ernstig thema verkennen. Theater roept iets op wat een lezing niet snel kan. Het werkt op emotie, op waarden en overtuigingen. De Rechtbank van de Toekomst vult zo de cognitieve input van wetenschappelijke lezingen aan met een emotionele laag. Het confronteert deelnemers met hun eigen rol, maar tegelijk ontstaat er een bijzondere verbinding tussen de deelnemers wat leidt tot ruimte voor twijfel, oplossingen en acties.
De Rechtbank van de Toekomst vult de cognitieve input van wetenschappelijke lezingen aan met een emotionele laag.
Van ervaring naar volwaardig leertraject
De ambitie is om niet alleen de al overtuigde ‘groene bubbel’ te bereiken, maar ook juist die groepen die de crisis nog als abstract ervaren of nog onvoldoende voelen dat structuren moeten worden opengebroken. Met trajecten in organisaties of via samenwerkingen. Hoewel ‘de rechtbank’ goed als losse interventie kan worden ingezet, bijvoorbeeld als onderdeel van een symposium of themadag gericht op klimaat of sociale innovatie, wil het team met een stap verder gaan:
“In een uur komt er enorm veel wijsheid naar boven. Samen weten we echt veel, de ‘wisdom of the crowd’. Maar mijn droom,” zegt Frank, “ is niet alleen een prikkelende ervaring, maar een voortraject waarin we peilen hoe een organisatie er nu in staat, en een natraject waarin we samen reflecteren op: wat doen jullie nu, is dat genoeg en welke volgende stap is nodig? Komen tot handelingsperspectief dus.”
Dit gaat de Rechtbank van de Toekomst middels een samenwerking met Stichting Klimaatpsychologie aanbieden: een volwaardig leertraject, met inzichten uit de psychologie van organisatieverandering, waarin de theatrale ervaring het beginpunt vormt voor structurele verandering. Met een sterk team, met expertise in duurzame gedragsverandering en organisatiepsychologie.
Stap met jouw organisatie de Rechtbank van de Toekomst van 2118 in en prikkel het gesprek over rollen en verantwoordelijkheden nu in 2025.
- Speeldata: zie www.rechtbankvandetoekomst.nl
- Contact: Frank Goethals – info@studiotegenwind.nl – 0638648811