Emoties als richtingwijzers

Betekenisgeving, emotieconstructie en taal als invalshoeken voor klimaatpsychologie

Augustus 2025. Auteur Jaap van der Stel

Inleiding

Hoe kan klimaatpsychologie helpen om emoties en vragen rond klimaatverandering te begrijpen en ermee om te gaan? Om deze vraag te beantwoorden gebruik ik drie perspectieven die elkaar aanvullen. Het eerste komt van de Japanse filosoof Masahiro Morioka, die onlangs een theoretisch kader publiceerde waarin hij emoties beschouwt als richtingwijzers in het proces van betekenisgeving. Het tweede perspectief is van de Amerikaanse psycholoog en neurowetenschapper Lisa Feldman Barrett, die uitlegt hoe emoties in de hersenen worden geconstrueerd uit lichamelijke signalen, ervaringen en sociale context. Het derde perspectief komt van de Australische taalkundige N.J. Enfield, die laat zien hoe taal emoties mede vormgeeft en hoe woorden betekenis krijgen in sociale interactie. In dit stuk verbind ik deze drie invalshoeken. Zo ontstaat een rijker beeld van hoe klimaatemoties tot stand komen, hoe zij veranderen en hoe zij richting geven aan ons handelen.

Klimaatpsychologie en het model van Morioka

Klimaatpsychologie onderzoekt hoe mensen omgaan met de psychologische gevolgen van klimaatverandering. Dit jonge vakgebied houdt zich bezig met klimaatemoties, zoals angst, verdriet, woede en hoop, maar ook met vragen over veerkracht, betekenisgeving en gedragsverandering (Charlson et al., 2021; Ojala, 2023). Psychologen in dit domein ondersteunen mensen die worstelen met zorgen over het klimaat, en ontwikkelen interventies die verwerking, aanpassing en actief burgerschap bevorderen (Baudon & Jachens, 2021; Betrò, 2024).

De bestaande benaderingen zijn sterk gericht op het herkennen van klimaatemoties, het vinden van handelingsperspectieven en het versterken van weerbaarheid. Veel interventies hebben tot doel om negatieve gevoelens te reguleren, hoop te bevorderen en betekenisvol gedrag te stimuleren (Pihkala, 2022; Geiger et al., 2023).

De Japanse filosoof Masahiro Morioka (2025) ontwikkelde een vernieuwend theoretisch kader over betekenis en zingeving. Dit kader biedt handvatten om klimaatemoties niet alleen als psychische last te zien, maar ook als bron van richting, reflectie en betrokkenheid. Het model van Morioka krijgt hier aandacht omdat het psychologen helpt te begrijpen hoe mensen, ondanks onzekerheid en verlies, hun eigen innerlijk landschap van mogelijkheden vormgeven. Daarmee voegt het iets toe aan de bestaande, meer gedragsgerichte modellen binnen de klimaatpsychologie. Het kader biedt een filosofisch referentiepunt waarmee praktijk en beleid verdiept kunnen worden.

Morioka’s fenomenologisch model stelt dat betekenis niet vooraf vastligt, maar ontstaat door actief omgaan met de uitdagingen van het leven. Hij gebruikt daarvoor de begrippen affordance (levenskansen) en enaction (betekenisgevend handelen). Het leven biedt telkens mogelijkheden, maar pas door eigen houding, keuzes en handelen krijgen deze kansen werkelijk betekenis. Dit proces speelt zich af in een voortdurend verschuivend ‘innerlijk landschap’, een subjectieve geografie waarin emoties als hoop, angst of moed richting geven aan het ervaren van mogelijkheden.

Zingeving wordt zo geen bezit, maar een dynamisch proces van verkennen, voelen en handelen. Deze visie sluit aan bij actuele inzichten in de klimaatpsychologie, waarin emoties niet alleen als last worden gezien, maar ook als aanknopingspunt voor verandering en betrokkenheid (Stanley et al., 2021; Betrò, 2024).

Relevantie voor klimaatpsychologie

Het model van Morioka verrijkt de klimaatpsychologie op drie punten:

1. Dynamische betekenisgeving
   Klimaatemoties als angst, verdriet of woede zijn niet alleen obstakels, maar ook richtingwijzers binnen het innerlijk landschap. Angst voor klimaatverandering kan aanleiding zijn tot reflectie, zoeken naar nieuwe handelingsmogelijkheden of verbondenheid met anderen.
2. Handelingsgerichtheid
   Door emoties te koppelen aan het zoeken en benutten van nieuwe affordances, ontstaat ruimte voor veerkracht en hoopvol gedrag. Enaction verwijst naar betekenisvol handelen, juist in moeilijke omstandigheden (Ojala, 2023; Geiger et al., 2023).
3. Aandacht voor ongelijkheid en context
   Niet iedereen ervaart dezelfde mogelijkheden. Morioka’s subjectieve geografie maakt duidelijk dat handelingsperspectief afhankelijk is van positie, situatie en sociale context (White et al., 2023). Psychologen kunnen met cliënten verkennen welke perspectieven er wél zijn.

Het idee van een innerlijk landschap dat voortdurend wordt gevormd door emoties roept de vraag op hoe deze emoties zelf tot stand komen en hoe zij richting geven aan handelen. Morioka benadrukt dat emoties betekenis krijgen in de interactie tussen persoon en situatie. Barrett’s theorie van geconstrueerde emoties laat zien hoe deze processen op neuropsychologisch niveau werken, terwijl Enfield’s onderzoek naar taal duidelijk maakt hoe woorden en betekenissen de ervaring en communicatie van emoties vormgeven. Door deze perspectieven te combineren wordt zichtbaar dat het innerlijk landschap niet alleen een resultaat is van persoonlijke ervaringen, maar ook van gedeelde taal, culturele kaders en sociale interacties.

De inzichten van Lisa Feldman Barrett en N.J. Enfield in het licht van Morioka’s fenomenologie

Het innerlijk landschap dat Morioka beschrijft wordt gevormd door emoties die niet vaststaan, maar zich ontwikkelen in wisselwerking met de omgeving. De vraag hoe deze emoties zelf tot stand komen en hoe zij richting geven aan handelen vraagt om verdieping vanuit de psychologie en taalkunde. Hier bieden de theorie van Lisa Feldman Barrett over geconstrueerde emoties en de inzichten van N.J. Enfield over taal belangrijke aanknopingspunten.

Emoties als constructies van het brein

Volgens Barrett (2017) worden emoties niet “ontdekt” in de wereld of in ons lichaam, maar “gemaakt” door de hersenen. Emoties zijn geen vaste, universele categorieën zoals boosheid, blijdschap of verdriet, maar dynamische constructies die ontstaan uit een combinatie van lichamelijke sensaties, cognitieve processen en sociale context. Een centraal concept in haar theorie is interoceptie: het vermogen van de hersenen om interne lichaamsstaten waar te nemen en te interpreteren. De hersenen maken voortdurend voorspellingen over wat er in het lichaam en de omgeving gebeurt, en construeren op basis daarvan emoties.

Lisa Feldman Barrett heeft haar theorie verder uitgewerkt in recente publicaties en lezingen. In haar Pufendorf Lecturesvan 2024 benadrukte zij het concept van relational realism, waarbij emoties worden gevormd door relaties tussen individu en omgeving. Dit sluit aan bij haar eerdere werk over interoceptie en voorspellende verwerking. In Constructing the Mind (2024) beschreef zij hoe emoties ontstaan uit netwerken van herseninteracties en niet gelokaliseerd zijn in specifieke hersengebieden. Emoties zijn dynamisch en contextafhankelijk.

Krachtige emoties in de context van klimaatverandering

In de klimaatpsychologie zien we dat emoties vaak worden geconstrueerd rondom gevoelens van verlies, angst en onzekerheid. Voorbeelden zijn eco-angst (angst voor de gevolgen van klimaatverandering) en eco-rouw (verdriet om het verlies van ecosystemen of een stabiel klimaat) (Pihkala, 2022). Deze emoties ontstaan niet alleen door directe ervaringen met klimaatrampen, maar ook door anticipatie van toekomstige verliezen en onzekerheid over wat komen gaat (Clayton, 2020). Volgens Barrett zijn deze emoties krachtig omdat zij het product zijn van lichamelijke sensaties, cognitieve interpretaties en sociale interacties.

De rol van taal in emotieconstructie

Taal speelt een belangrijke rol bij het construeren van emoties. Barrett (2017) introduceert het begrip emotiegranulariteit, het vermogen om emoties gedetailleerd en specifiek te benoemen. Mensen met een hoge emotiegranulariteit kunnen bijvoorbeeld onderscheid maken tussen “frustratie”, “teleurstelling” en “verdriet”. Dit beïnvloedt hoe emoties worden ervaren en gereguleerd.

Enfield (2015) benadrukt dat taal zelf vaak ambigu en vaag is. Woorden en uitdrukkingen krijgen hun betekenis in context en sociale interactie. Deze visie sluit aan bij Barrett’s idee dat emoties geen vaste entiteiten zijn, maar ontstaan in interactie. In Language vs. Reality (2022) laat Enfield zien dat taal zowel een krachtig gereedschap als een bron van misleiding kan zijn. Taal wordt gebruikt om betekenis te creëren, niet om werkelijkheid exact te weerspiegelen.

Taal als sociaal gereedschap

In de klimaatpsychologie blijkt dat woorden zoals “klimaatangst” of “eco-rouw” uiteenlopend worden opgevat. Voor sommigen betekent klimaatangst machteloosheid, voor anderen urgentie tot actie (Hickman et al., 2021). Deze ambiguïteit kan tot miscommunicatie leiden, maar ook ruimte scheppen voor flexibiliteit in betekenisgeving. Enfield benadrukt dat taal ook culturele verschillen weerspiegelt. Termen als solastalgie (Stanley et al., 2021) zijn ontwikkeld om specifieke klimaatemoties te benoemen en collectieve erkenning te bevorderen.

Conclusie

Door Morioka’s fenomenologie te combineren met Barrett’s en Enfield’s inzichten ontstaat een meerdimensionaal kader voor klimaatpsychologie. Morioka laat zien hoe emoties richting geven in een innerlijk landschap van mogelijkheden. Barrett maakt duidelijk dat deze emoties het resultaat zijn van complexe constructieprocessen in de hersenen, waarin taal een cruciale rol speelt. Enfield voegt daaraan toe dat taal zelf flexibel en contextafhankelijk is, waardoor emotionele betekenissen voortdurend worden hervormd.

Samen bieden deze perspectieven een rijk begrippenapparaat om klimaatemoties te begrijpen en te benutten. Zij maken zichtbaar dat het innerlijk landschap niet alleen wordt gevormd door persoonlijke ervaringen, maar ook door woorden, culturele kaders en sociale interacties. Voor psychologen, beleidsmakers en gemeenschappen opent dit de mogelijkheid om klimaatemoties te zien als bronnen van reflectie, verbondenheid en handelingsperspectief, in plaats van uitsluitend als last.

Referenties

Barrett, L. F. (2017). How emotions are made: The secret life of the brain. Houghton Mifflin Harcourt.

Barrett, L. F. (2024). Constructing the Mind. Pufendorf Lectures, Lund University. Geraadpleegd op 28-1-2025, van https://news.northeastern.edu/research/archives/barrett-relational-realism-rudolf-carnap-lectures/

Baudon, P., & Jachens, L. (2021). A Scoping Review of Interventions for the Treatment of Eco-Anxiety. International journal of environmental research and public health, 18(18), 9636. https://doi.org/10.3390/ijerph18189636

Betrò, S. (2024). From eco-anxiety to eco-hope: Surviving the climate change threat. Frontiers in Psychology, 15, 1429571. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2024.1429571

Charlson, F. et al. (2021). Climate change and mental health: A scoping review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(9), 4486. https://doi.org/10.3390/ijerph18094486

Clayton, S. (2020). Climate anxiety: Psychological responses to climate change. Journal of anxiety disorders, 74, 102263. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2020.102263

Enfield, N. J. (2015). The utility of meaning: What words mean and why. Oxford University Press.

Enfield, N. J. (2022). Language vs. Reality: Why Language Is Good for Lawyers and Bad for Scientists. MIT Press.

Geiger, N., Dwyer, T., & Swim, J. K. (2023). Hopium or empowering hope? A meta-analysis of hope and climate engagement. Frontiers in Psychology, 14, 1139427. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1139427

Hickman, C., Marks, E., Pihkala, P., Clayton, S., Lewandowski, R. E., Mayall, E. E., Wray, B., Mellor, C., & van Susteren, L. (2021). Climate anxiety in children and young people and their beliefs about government responses to climate change: a global survey. The Lancet. Planetary health, 5(12), e863–e873. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(21)00278-3

Morioka, M. (2025). A phenomenological approach to the philosophy of meaning in life: Subjective geography and the structure of meaning. Philosophia. https://link.springer.com/article/10.1007/s11406-025-00854-5

Ojala, M. (2023). Hope and climate-change engagement from a psychological perspective. Current Opinion in Psychology, 49, 101514. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2022.101514

Pihkala, P. (2022). Toward a taxonomy of climate emotions. Frontiers in Climate, 3, 738154. https://doi.org/10.3389/fclim.2021.738154

Qiu, S., & Qiu, J. (2024). From individual resilience to collective response: Reframing ecological emotions as catalysts for holistic environmental engagement. Frontiers in Psychology, 15, 1363418. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2024.1363418

Stanley, S. K., Hogg, T. L., Leviston, Z., & Walker, I. (2021). From anger to action: Differential impacts of eco-anxiety, eco-depression, and eco-anger on climate action and wellbeing. The Journal of Climate Change and Health, 1, 100003. https://doi.org/10.1016/j.joclim.2021.100003

White, B. P. et al. (2023). Mental health impacts of climate change among vulnerable populations globally: An integrative review. Annals of Global Health, 89(1), 66. https://doi.org/10.5334/aogh.4105